Vai trò của công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý nhà nước và bảo đảm quyền công dân

Mối quan hệ giữa công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình:

Trong hoạt động hành chính công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình có mối quan hệ qua lại, gắn bó với nhau. Trước đây, pháp luật Việt Nam cũng chỉ tập trung vào quy định về “công khai”. Trong khoảng 20 năm trở lại đây, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập quốc tế, cụm từ “minh bạch” mới xuất hiện phổ biến trong các văn bản quy phạm pháp luật với tính chất là một trạng thái để các chủ thể có thể nhận thức đúng bản chất, rõ ràng nhất về một sự vật/vấn đề cụ thể. Nói cách khác, “công khai” là một phương thức để hướng tới sự “minh bạch”.

Thuật ngữ “trách nhiệm giải trình” là thuật ngữ pháp lý mới xuất hiện trong vài năm trở lại đây, đặc biệt là khi đề cập vấn đề công khai, minh bạch hoạt động của các cơ quan, tổ chức, đơn vị. Điều này có thể thấy rất rõ trong quá trình hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng. “Trách nhiệm giải trình” được xem như là một yếu tố cấu thành không thể thiếu khi đề cập đến vấn đề “công khai, minh bạch” hoạt động của các cơ quan, tổ chức, đơn vị. Trách nhiệm giải trình không chỉ bao gồm trách nhiệm của các chủ thể khi công khai các nội dung theo yêu cầu mà bao gồm cả việc giải thích và làm rõ các nội dung đó. Nói cách khác, “trách nhiệm giải trình” là phương tiện để hướng tới sự “minh bạch”.

Công khai, minh bạch đóng vai trò quan trọng trong việc tạo điều kiện và thúc đẩy người dân tham gia quản lý nhà nước và đòi hỏi trách nhiệm giải trình của các cơ quan, công chức nhà nước. Ảnh hưởng, tác động của công khai, minh bạch được đánh giá dựa trên khả năng của chúng trong việc thúc đẩy trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân trong quản trị nhà nước. Trong khi đó, việc tăng cường trách nhiệm giải trình sẽ thúc đẩy chính quyền ngày càng công khai, minh bạch.

Từ góc độ khác, công khai minh bạch và trách nhiệm giải trình đều liên quan chặt chẽ đến việc đảm bảo một số quyền con người, đặc biệt các quyền tham gia quản lý nhà nước và quyền tiếp cận thông tin.

Quyền tham gia quản lý nhà nước của công dân vừa là yêu cầu, vừa là nội dung của công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình. Nói cách khác, việc đảm bảo quyền tham gia quản lý nhà nước của công dân cũng là để bảo đảm sự công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình và ngược lại. Sự tham gia quản lý xã hội của người dân tạo thành cơ chế giám sát xã hội đối với các cơ quan, cán bộ, công chức, viên chức nhà nước. Khi thực thi quyền tham gia, người dân có quyền yêu cầu các cơ quan và cán bộ, công chức, viên chức nhà nước thực hiện trách nhiệm giải trình.

Quyền tiếp cận thông tin là quyền con người cơ bản cho phép người dân được biết, được tiếp cận, sử dụng, chia sẻ các thông tin của nhà nước. Quyền tiếp cận thông tin chỉ có thể được bảo đảm khi thông tin của nhà nước công khai, hoạt động của các cơ quan nhà nước được minh bạch và có tham gia của người dân. Trên thực tế, sự hình thành và mở rộng của quyền tiếp cận thông tin gắn liền với cuộc đấu tranh đòi hỏi công khai và minh bạch hóa đời sống chính trị. Sự bưng bít, bí mật thông tin gây ra nhiều hệ quả đối với xã hội, vì thế ở các quốc gia, người dân ngày càng đặt ra yêu cầu với chính quyền phải công khai, minh bạch hơn trong hoạt động. Ở chiều ngược lại, việc bảo đảm tiếp cận thông tin sẽ thúc đẩy sự công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Mặt khác, trong quản trị nhà nước, việc bảo đảm công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình luôn đặt trong mối quan hệ với các quyền được giữ bí mật đời tư và việc bảo vệ bí mật quốc gia. Tất cả những vấn đề này liên quan đến các quy định về giới hạn quyền con người. Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình cần được giới hạn trong khuôn khổ bảo vệ quyền đời tư, bí mật quốc gia và các giới hạn quyền con người khác. Mặc dù pháp luật quốc tế có các quy định và hướng dẫn về các vấn đề này, các quốc gia vẫn có các quy định rất khác nhau về mức độ thể hiện về các mối quan hệ này.

Vị trí, vai trò của công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình trong quản lý nhà nước và bảo đảm quyền công dân :

Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình là những yêu cầu cơ bản của quản trị hiện đại/quản trị tốt. “Nền quản trị tốt” (Good governance) lấy người dân làm trung tâm, giúp người dân có vai trò chủ động và quan trọng trong việc tất cả các quá trình quản trị, từ ban hành, quyết định và thực thi chính sách, pháp luật. Quản trị tốt được thiết lập dựa trên một số nguyên tắc cơ bản sau đây: pháp quyền; minh bạch; trách nhiệm giải trình; công bằng; phục vụ; hiệu lực, hiệu quả; đồng thuận; có tính dự báo và tin cậy; đối tác với các bên liên quan.

Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình góp phần xây dựng quản trị dân chủ (Democratic Governance). Quản trị dân chủ là quá trình quản trị thúc đẩy sự đáp ứng của các thiết chế trong việc cung cấp các dịch vụ cho tất cả mọi người một cách bình đẳng. Qua đó xã hội đạt được sự đồng thuận và thực thi các chính sách, pháp luật, cấu trúc chính trị - xã hội nhằm đạt được công lý, công bằng, quyền con người, quyền công dân. Các chính sách và pháp luật được thực thi bởi nhiều thiết chế: các cơ quan nhà nước, các đảng chính trị và các chủ thể đa dạng lĩnh vực tư và xã hội dân sự. Theo nghĩa này, quản trị dân chủ giải quyết câu hỏi làm thế nào để tổ chức một xã hội để đảm bảo sự bình đẳng và công bằng cho tất cả mọi công dân. Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình góp phần xây dựng sự tin tưởng, thái độ tích cực của người dân vào bộ máy công quyền.

Công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình có vai trò quan trọng trong việc quản lý nhà nước cũng như đảm bảo các quyền và lợi ích hợp pháp của người dân.

Thứ nhất, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình giúp bảo đảm hoạt động của bộ máy các cơ quan nhà nước nói chung, cơ quan hành chính nói riêng, phù hợp, tuân thủ đúng Hiến pháp, pháp luật; bảo vệ lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân. Đó là bởi công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình là cơ sở để các cơ quan, cán bộ, công chức hành chính làm việc đúng thẩm quyền và có sự kiểm tra, giám sát.

Thứ hai, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình giúp đảm bảo hoạt động của bộ máy hành chính được liên tục, thông suốt, có tính hệ thống, thống nhất, liên tục và hiệu quả. So với hoạt động của hệ thống cơ quan lập pháp và tư pháp, hoạt động của hệ thống cơ quan hành pháp có tính đa dạng, phức tạp và đặt ra những đòi hỏi cao hơn về tính thống nhất và kịp thời. Những thách thức và yêu cầu đó chỉ được giải quyết khi thông tin về tổ chức, hoạt động của các cơ quan trong hệ thống được phổ biến rộng rãi, cũng như trách nhiệm của mỗi cơ quan trong hệ thống được xác định rõ ràng và được thực thi đầy đủ. Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình là cơ sở để đạt được những mục tiêu đó.

Thứ ba, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình giúp đảm bảo hoạt động của bộ máy hành chính tuân thủ nguyên tắc thứ bậc và có sự phối hợp chặt chẽ với nhau. Nguyên tắc thứ bậc đòi hỏi các cơ quan trong bộ máy hành chính phải phối hợp với nhau để cùng thực hiện nhiệm vụ chung. Để đạt được điều đó, các cơ quan trong hệ thống phải công khai, minh bạch về những hoạt động đã và đang tiến hành để các cơ quan khác biết. Cuối cùng, trách nhiệm giải trình - với ý nghĩa là trách nhiệm chứng minh sự tin cậy - có tác dụng bảo đảm sự gắn kết, phối hợp, cũng như sự ổn định của trật tự thứ bậc trong toàn bộ máy cơ quan hành chính.

Thứ tư, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình đóng góp vai trò rất quan trọng trong công cuộc phòng, chống tham nhũng. Đó là yêu cầu trước hết và trực tiếp nhằm mục đích nâng cao hiệu quả phòng, ngừa, phát hiện và xử lý hành vi tham nhũng. Đối với xã hội nói chung, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình sẽ giúp phân bổ nguồn lực xã hội hiệu quả hơn. Khi bảo đảm công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình thì về nguyên tắc, tài sản và nguồn lực xã hội sẽ có cơ hội trao cho người sử dụng nó hiệu quả nhất. Đối với doanh nghiệp, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình sẽ giảm thiểu chi phí, giảm rủi ro. Khi nhà đầu tư dễ dàng tiếp cận thông tin, nhanh chóng thực hiện các thủ tục hành chính, tiên liệu được các thay đổi về chính sách và sẽ có động lực để đầu tư lớn và lâu dài. Đối với bộ máy công vụ, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình làm giảm thiểu tham nhũng và những đòi hỏi của người dân về công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình còn có thể tạo ra sức ép để bộ máy công vụ vận hành tốt hơn.

Thứ năm, công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình tạo sự chủ động của người dân và xã hội. Công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình cho phép người dân tiếp cận thông tin của nhà nước là một bước thực chất tăng cường quyền cho họ trong việc tham gia và các quá trình trao đổi chính trị và ban hành chính sách. Trong quá trình này, các cơ quan hành chính nhà nước đăng tải những nội dung về dự thảo các văn bản quy phạm pháp luật (Nghị định, Thông tư) cần được ban hành hoặc bổ sung trên các phương tiện thông tin truyền tải đến người dân, xã hội. Từ đó, người dân chủ động tham gia đóng góp ý kiến giúp cho các chính sách, pháp luật của cơ quan nhà nước sau khi ban hành nhận được sự đóng góp ý kiến của người dân, xã hội, tạo sự đồng thuận và có tính khả thi, tính phù hợp với đời sống thực tiễn của người dân.

Nhà nước chủ động công khai thông tin đến người dân, đó là cơ sở để bảo đảm “quyền được biết”, thúc đẩy tính tích cực chủ động của người dân, tạo cơ hội để người dân nắm được các công việc của Nhà nước để tham gia một cách chủ động thiết thực và có hiệu quả. Từ đó, xây dựng một xã hội văn minh, thực hiện sự công bằng về mọi mặt của đời sống xã hội. Nâng cao trách nhiệm của các cơ quan hành chính nhà nước và của cán bộ, công chức trong việc tiếp thu các ý kiến và nguyện vọng của nhân dân.

Thứ sáu, Công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình tạo môi trường để giám sát, phản biện xã hội và đánh giá của người dân. Norman Marsh cho rằng: “Bản thân bí mật cũng giống như điều ác, là công cụ của âm mưu, là nguyên nhân của bất bình đẳng; công khai chính là bản chất của chính trị dân chủ, công khai càng nhiều tư liệu thì càng giúp ích nhiều cho lợi ích công”.Để người dân có thể giám sát, phản biện được, điều kiện đầu tiên là người dân phải được bảo đảm “quyền được biết” đối với những thông tin liên quan đến những chính sách, pháp luật, hoạt động và tổ chức bộ máy của cơ quan hành chính nhà nước, từ đó có thể tiến hành tham gia thảo luận và đưa ra kiến nghị đối nhằm góp phần giải quyết những khó khăn, bất cập trong quá trình tổ chức triển khai nhiệm vụ, quyền hạn theo luật định.

Kết luận: Công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình có mối quan hệ qua lại lẫn nhau, công khai là phương thức để hướng tới sự minh bạch còn trách nhiệm giải trình là phương tiện để thực hiện việc đó. Công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình tạo nên một nền quản trị tốt, một nền quản trị dân chủ. Bên cạnh đó, công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý nhà nước cũng như đảm bảo các quyền và lợi ích hợp pháp của người dân.

PGS.TS. Lương Quỳnh Khuê

Viện Khoa học Môi trường và Xã hội