Một số vấn đề giới trong thực thi chính sách bảo hiểm xã hội ở Việt Nam

Một số vấn đề chung

Bảo đảm quyền an sinh xã hội của mỗi người dân là quan điểm xuyên suốt của Đảng và Nhà nước ta. Hiến pháp 2013 quy định: “Công dân có quyền được bảo đảm an sinh xã hội”. Bảo hiểm xã hội (BHXH) giữ vai trò trụ cột trong hệ thống an sinh xã hội, phát triển BHXH sẽ là tiền đề và điều kiện để thực hiện tốt các chính sách an sinh xã hội, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của Liên hợp quốc và các mục tiêu về bình đẳng giới mà Việt Nam cam kết hướng tới. Trong những năm qua, chính sách BHXH của Việt Nam đã từng bước được hoàn thiện, hướng tới mở rộng phạm vi bao phủ, tạo cơ hội cho mọi người dân trong việc tiếp cận, tham gia, thụ hưởng chính sách. Hệ thống pháp luật về an sinh nói chung và bảo hiểm xã hội nói riêng bao gồm các chính sách bảo hiểm xã hội đối với chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hưu trí, tử tuất và các chế độ trợ giúp xã hội đối với các nhóm đặc thù như phụ nữ, trẻ em, người khuyết tật, người cao tuổi…. Nhìn ở góc độ giới, một số quy định trong pháp luật về BHXH đã tính đến các đặc thù về giới như giảm thời gian đóng bảo hiểm xã hội đối với lao động nữ là người hoạt động chuyên trách hoặc không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn để được hưởng lương hưu[1]; tăng thời gian nghỉ chế độ thai sản từ 4 tháng lên 6 tháng[2]; quy định chế độ nghỉ thai sản đối với nam giới khi vợ sinh con[3]; chế độ thai sản của lao động nữ mang thai hộ và người mẹ nhờ mang thai hộ[4]; Nhà nước hỗ trợ tiền đóng BHXH tự nguyện cho người tham gia[5]…

Vấn đề đặt ra

Mặc dù các chính sách pháp luật về BHXH đã từng bước được hoàn thiện, tuy nhiên, kết quả thực hiện các chính sách BHXH cho thấy diện bao phủ BHXH thực tế còn thấp, theo báo cáo của Chính phủ, tính đến 31/12/2020, mới chỉ có 31,12% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH bắt buộc (giảm 1,12% so với cùng kỳ 2019) và 2,31% lực lượng lao động tham gia BHXH tự nguyện[6], như vậy còn đến 66,5% lực lượng lao động trong độ tuổi hiện nay vẫn chưa tham gia BHXH, chủ yếu nông dân và lao động trong khu vực phi chính thức – những người có thu nhập thấp. Tỷ lệ tham gia BHXH nêu trên dẫn đến tỷ lệ người lao động được hưởng chế độ thai sản thấp, mặc dù theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), chế độ thai sản của Việt Nam nằm trong có thời gian nghỉ dài và quyền lợi tương đối rộng. Bên cạnh đó, diện bao phủ chế độ hưu trí của phụ nữ còn rất thấp, theo tính toán của ILO năm 2019, chí có 16% phụ nữ từ 65 tuổi trở lên được hưởng lương hưu BHXH so với 27,3% nam giới[7]. Một vấn đề đáng quan ngại là tình trạng gia tăng số người rút BHXH một lần trong thời gian vừa qua. Theo thống kê của Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, trong 10 tháng năm 2021, 700.000 người lĩnh BHXH một lần đã tăng 5,45% so với cùng kỳ năm 2020.[8] Một vài nghiên cứu [9] chỉ ra rằng, số lao động nữ lựa chọn BHXH 1 lần cao hơn so với nam giới và “quyết định hưởng BHXH một lần của lao động nữ chịu tác động rất lớn từ vai trò giới được xã hội đặt lên họ”. Điều này tác động tiêu cực đến việc hưởng chính sách an sinh khi về già của lao động nữ...

Nguyên nhân

- Một số chính sách về BHXH hiện hành như số năm đóng BHXH để được hưởng lương hưu dài, các chế độ BHXH chưa thực sự hấp dẫn… Theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội 2014, để được hưởng lương hưu, người lao động cần đáp ứng được đồng thời hai điều kiện: đủ 20 năm đóng BHXH trở lên và nam đủ 60 tuổi, nữ đủ 55 tuổi. Như vậy, người lao động sẽ khó đáp ứng được thời gian đóng BHXH để để hưởng lương hưu. Vì thế, mong muốn được tự đảm bảo an sinh sau này của họ thông qua chế độ hưu trí là khó đạt được. Quy định trên còn ảnh hưởng đến quyền tiếp cận an sinh xã hội của người lao động – quyền cơ bản đã được ghi nhận trong Hiến pháp. Đồng thời ảnh hưởng đến chính sách an sinh xã hội đang hướng tới việc người hưu trí có thể tự đảm bảo an sinh xã hội cho mình. Bên cạnh đó, các quy định hiện hành khác biệt về chế độ hưởng giữa BHXH bắt buộc[10] và BHXH tự nguyện[11] đã nảy sinh tâm lý so sánh, khó tạo động lực cho người lao động. Ngoài ra, hai chế độ được hưởng BHXH tự nguyện là hưu trí và tử tuất là những chế độ dài hạn mới được hưởng một chế độ trực tiếp dành cho người lao động tham gia BHXH tự nguyện, một chế độ dành cho thân nhân người lao động sau khi đã qua đời nên không mấy hấp dẫn với người lao động.

- Định kiến giới làm tăng thêm trách nhiệm của phụ nữ đối với công việc gia đình, chăm sóc con cái. Kết quả nghiên cứu của tổ chức ActionAid cho thấy trung bình mỗi tuần phụ nữ phải dành 35 giờ để làm việc nhà so với 21 giờ của nam giới. Phụ nữ không có trình độ giáo dục phải dành 9 giờ mỗi ngày để làm những công việc không có thu nhập trong gia đình[12]. Những trách nhiệm gia đình này cần một khoảng thời gian tương đương với công việc toàn thời gian, do đó đã làm hạn chế cơ hội tiếp cận thị trường lao động cũng như cơ hội học tập và đào tạo của phụ nữ. Nghiên cứu của Hội LHPN Việt Nam về “Tiếng nói của phụ nữ về chính sách bảo hiểm xã hội đối với phụ nữ” năm 2020 cũng khẳng định “việc thực hiện trách nhiệm chăm sóc con cái và người thân là lý do chính tác động đến quá trình làm việc, thu nhập và gián đoạn thời gian đóng BHXH của lao động nữ”.

- Công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về BHXH chưa được thường xuyên, nhiều nơi chỉ tập trung tổ chức tuyên truyền luật BHXH 2014 hoặc văn bản quy phạm pháp mới ban hành, trong khi việc phát triển đối tượng tham gia đối tượng BHXH cũng như đối tượng rời bỏ hệ thống của người lao động thông qua việc hưởng chế độ BHXH một lần xảy ra hàng ngày. Ở các khu vực nông thôn, vùng sâu vùng xa, trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ, đặc biệt ở các làng nghề và khu vực việc làm phi chính thức – những nơi mà việc phát triển đối tượng tham gia BHXH lại chưa được tiếp cận các thông tin về BHXH. Bên cạnh đó, nhận thức về ý nghĩa và lợi ích của việc tham gia BHXH của một bộ phận doanh nghiệp, người lao động và người dân còn rất hạn chế do thiếu hiểu biết về chính sách pháp luật về BHXH cũng như thiếu niềm tin vào hệ thống BHXH.