Một số kết quả triển khai pháp luật trợ giúp pháp lý cho trẻ em giai đoạn 2018-2022

I. Thực trạng thực hiện chính sách, pháp luật về trợ giúp pháp lý đối với trẻ em giai đoạn 2018 - 2022

1. Tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em

Đến hết năm 2022, hệ thống trợ giúp pháp lý có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở  63 tỉnh và 99 Chi nhánh của Trung tâm đặt tại cấp huyện với 1.380 biên chế, trong đó có 688 Trợ giúp viên pháp lý. Bên cạnh đó, thực hiện Luật Trợ giúp pháp lý 2017, có 35 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp; 171 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; 630 Luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý và 38 Cộng tác viên ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Trung tâm trợ giúp pháp lý Nhà nước.
Về năng lực của người thực hiện trợ giúp pháp lý: Nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng thực hiện cho người thực hiện trợ giúp pháp lý, trong thời gian qua, Cục Trợ giúp pháp lý và các địa phương tổ chức nhiều lớp tập huấn kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ cho người thực hiện trợ giúp pháp lý và những người có liên quan; ví dụ kỹ năng tham gia tố tụng dân sự, hình sự, hành chính; tập huấn giảng viên nguồn về trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em; tập huấn kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị bạo lực, bị mua bán, người khuyết tật thuộc diện được trợ giúp pháp lý (trong đó chú trọng đối tượng là trẻ em); xây dựng và phát hành các tài liệu về trợ giúp pháp lý cho trẻ em… Các hoạt động nói trên đã góp phần nâng cao năng lực cho người thực hiện trợ giúp pháp lý, qua đó nâng cao chất lượng trợ giúp pháp lý cho các đối tượng yếu thế, trong đó trẻ em.
2. Kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em giai đoạn 2018 - 2022
Triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, từ năm 2018 – 2022, Bộ Tư pháp đã chỉ đạo các địa phương tích cực triển khai hoạt động trợ giúp pháp lý, tập trung thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em bằng nhiều hình thức như tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng, ở tất các lĩnh vực pháp luật (trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại). 
Theo báo cáo của các địa phương, từ năm 2018 – 2022, có hơn 15 nghìn  lượt trẻ em được trợ giúp pháp lý, chiếm 10% tổng số người được trợ giúp pháp lý; trong đó, số vụ việc được trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng hơn 10 nghìn vụ việc, chiếm 13% tổng số vụ việc tham gia tố tụng; gần 5 nghìn vụ việc tư vấn chiếm tỷ lệ 6% tổng số vụ việc tư vấn pháp luật. Như vậy, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng cho trẻ em tăng lên hàng năm và chiếm tỷ lệ khá lớn trong tổng số vụ việc trợ giúp pháp lý cho nhóm đối tượng này.
Qua theo dõi, kiểm tra và báo cáo của các địa phương, hầu hết các vụ việc trợ giúp pháp lý, trong đó có vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em được thực hiện được đánh giá đạt chất lượng khá và tốt. Nhiều vụ việc được đánh giá là vụ việc thành công, hiệu quả. Nhìn chung, các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em luôn được các địa phương quan tâm, ưu tiên phân công kịp thời các Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư có chuyên môn và kinh nghiệm thực tế, am hiểu tâm lý trẻ em thực hiện. Các vụ việc trợ giúp pháp lý này đã kịp thời giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em theo quy định của pháp luật.
3. Các kết quả khác
- Việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em:
Công tác phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng tiếp tục được quan tâm và có nhiều chuyển biến tích cực. Triển khai thực hiện Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC, Bộ Tư pháp, Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý ở Trung ương và Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý ở địa phương thường xuyên chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện nghiêm túc công tác phối hợp trợ giúp pháp lý trong tố tụng; tạo điều kiện cho người được trợ giúp pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý tham gia đầy đủ các hoạt động tố tụng để bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý trong đó có trẻ em. Để tạo điều kiện thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có trẻ em... được tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý và tham gia tố tụng trong các điều kiện đặc biệt, các địa phương trong toàn quốc đang tích cực triển khai phiên tòa trực tuyến[1] và người thực hiện công tác trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân.[2]
Bên cạnh đó, các tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý trong cả nước đã tích cực phối hợp với các cấp chính quyền địa phương, các cơ quan tổ chức hữu quan như Đoàn Luật sư, Hội Luật gia, Hội phụ nữ, Hội Bảo vệ trẻ em, Ủy ban nhân dân cấp xã, Sở Lao động – Thương binh và xã hội… trong việc thông tin, thông báo, chuyển gửi vụ việc và phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em.
- Hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý cho trẻ em:
Công tác truyền thông liên tục được quan tâm. Bộ Tư pháp thường xuyên  hướng dẫn, chỉ đạo các địa phương tích cực thực hiện truyền thông về trợ giúp pháp lý, trong đó có quyền trẻ em và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em. Đặc biệt, khi tình hình dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp, Bộ Tư pháp đã kịp thời chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý Nhà nước chú trọng công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý phù hợp với từng nhóm đối tượng (trong đó có nhóm trẻ em), chú ý đến nhóm đối tượng gặp khó khăn do ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19 để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ, giúp họ tiếp cận, thụ hưởng các chính sách hỗ trợ của Nhà nước, trong đó có trợ giúp pháp lý. Nhiều hoạt động truyền thông được thực hiện với nhiều hình thức phong phú, đa dạng như: phát sóng các thông điệp, phóng sự về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, các tài liệu truyền thông về trợ giúp pháp lý, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em trên sóng truyền hình, đài phát thanh; phát hành các video về trợ giúp pháp lý cho trẻ em là nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình, trẻ em bị xâm hại tình dục và bị xâm hại thể chất…; thường xuyên đăng tải các bài viết, thông tin về trợ giúp pháp lý trên Cổng thông tin điện tử Bộ Tư pháp và Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam. Tổ chức một số đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao nhận thức của người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan về trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em.
Để có thể tiếp cận sớm các vụ việc, nhất là vụ việc có đối tượng là trẻ em, Cục Trợ giúp pháp lý Bộ Tư pháp và các địa phương còn tích cực theo dõi qua các kênh thông tin như báo, đài, các trang mạng xã hội về những vụ việc nổi cộm đối với trẻ em và kịp thời chỉ đạo Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tiếp cận vụ việc để trợ giúp pháp lý cho trẻ theo đúng quy định.
Ở địa phương, Sở Tư pháp chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tăng cường phối hợp chặt chẽ với cơ quan thông tin, truyền thông và các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị, xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội - nghề nghiệp, chính quyền cơ sở để truyền thông về quyền trẻ em và trợ giúp pháp lý cho trẻ em, bằng nhiều hình thức đa dạng, phong phú (thông qua các đợt truyền thông về cơ sở, các kênh thông tin đại chúng, bảng tin, hộp tin, tờ gấp… về trợ giúp pháp lý).           
Đánh giá chung:
Nhìn chung, việc triển khai chính sách pháp luật về trẻ em nói chung đặc biệt là trợ giúp pháp lý cho trẻ em luôn được Bộ Tư pháp, Ngành Tư pháp quan tâm, chú trọng. Bộ Tư pháp luôn chủ động, tích cực chỉ đạo toàn Ngành Tư pháp tập trung thực hiện chính sách pháp luật về trợ giúp pháp lý đối với trẻ em, đảm bảo sự thống nhất, kịp thời và thu được nhiều kết quả tích cực.
Để bảo đảm quyền trẻ em trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo quy định của Luật Trẻ em năm 2026 và Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, Ngành Tư pháp đã kịp thời triển khai các văn bản có liên quan đến chính sách bảo vệ trẻ em. Ngay cả trong thời điểm nước ta bị ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 thì các cơ quan, tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên cả nước vẫn nỗ lực thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Số lượng vụ việc trẻ em được trợ giúp pháp lý tăng lên. Nhiều vụ việc nổi cộm được báo chí đưa tin, dư luận xã hội quan tâm mà nạn nhân là trẻ em bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán đã được Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp kịp thời chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý Nhà nước chủ động tiếp cận nhu cầu trợ giúp pháp lý để cử người thực hiện trợ giúp pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các em. Số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công cho trẻ em ngày càng tăng. Nhiều lập luận của trợ giúp viên pháp lý đã được các cơ quan tiến hành tố tụng ghi nhận, đánh giá cao trong các vụ việc tham gia tố tụng. Vị trí, vai trò của người thực hiện trợ giúp pháp lý, tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý nói riêng và của hệ thống trợ giúp pháp lý được chú trọng, được các cơ quan, tổ chức hữu quan và xã hội ghi nhận.
Trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ, đặc biệt là các vụ việc liên quan đến trẻ em là nạn nhân bị bạo lực, bị xâm hại, trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, người thực hiện trợ giúp pháp lý còn giúp đỡ, hỗ trợ thêm cho trẻ và gia đình của trẻ khi cần thiết, ví dụ như hỗ trợ tài chính, cung cấp địa chỉ, thông tin, giới thiệu, chuyển tuyến đến các cơ quan liên quan như cơ quan công an, chính quyền cơ sở, các cơ sở hỗ trợ y tế, sức khỏe, kinh tế, tư vấn và các dịch vụ xã hội khác… 
Bên cạnh những kết quả đạt được thì công tác trợ giúp pháp lý cho trẻ em, trong đó có giai đoạn 2018-2022 còn một số tồn tại, hạn chế sau:
- Vẫn còn một bộ phận người dân, trong đó có trẻ em và người thân của họ chưa hiểu biết về quyền được trợ giúp pháp lý hoặc còn e ngại khi tiếp cận với cơ quan, tổ chức có liên quan, kể cả tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý. Vì nhiều lý do khác nhau, thông tin về một số vụ việc xảy ra chưa được chia sẻ kịp thời, đầy đủ nên ảnh hưởng tới việc phát hiện và có những biện pháp hỗ trợ phù hợp kể cả việc thực hiện trợ giúp pháp lý của các cơ quan, tổ chức hữu quan.
- Công tác truyền thông về quyền trẻ em và hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại một số địa phương miền núi, vùng sâu, vùng xa, hải đảo… còn chưa hiệu quả, chưa thu hút được sự quan tâm của trẻ và gia đình trẻ.
- Một số cán bộ làm công tác hỗ trợ, phối hợp và trợ giúp pháp lý vẫn chưa có nhiều kinh nghiệm và kỹ năng làm việc với trẻ em, đặc biệt là trẻ mồ côi, trẻ khuyết tật, trẻ bị xâm hại, bị mua bán; số cán bộ biết tiếng dân tộc thiểu số chưa nhiều nên phần nào ảnh hưởng tới việc tác nghiệp khi hỗ trợ và trợ giúp pháp lý.
- Điều kiện về cơ sở vật chất nhiều nơi chưa thuận lợi cho việc hỗ trợ và trợ giúp pháp lý cho trẻ có hoàn cảnh đặc biệt khi đến yêu cầu trợ giúp pháp lý (ví dụ, chưa có lối đi dành cho trẻ em khuyết tật; chưa có phòng, địa điểm tiếp thân thiện cho trẻ em, đặc biệt là trẻ em bị xâm hại, trẻ nhỏ…).
- Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý, tra cứu thông tin vụ việc liên quan đến trẻ em, chưa được hoàn thiện, chưa đáp ứng yêu cầu.
II. Phương hướng, giải pháp và đề xuất, kiến nghị

1. Phương hướng, giải pháp

- Tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến trẻ em; Chủ động nắm bắt thông tin, nhu cầu và tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là vụ việc tham gia tố tụng, vụ việc được dư luận xã hội quan tâm để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em.
- Tiếp tục tăng cường công tác truyền thông về quyền trẻ em và trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo hướng đa dạng về phương thức và đổi mới về nội dung, hình thức truyền thông, đặc biệt chú trọng truyền thông về những vụ việc trợ giúp pháp lý thành công cho trẻ em; tăng cường thực hiện truyền thông điểm hoặc luân phiên về trợ giúp pháp lý tại cơ sở để tạo sự lan tỏa.
- Đẩy mạnh hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý, đặc biệt là trợ giúp pháp lý trong tố tụng cho trẻ em; bảo đảm thực hiện hiệu quả phiên tòa trực tuyến và chương trình người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân. Tăng cường hơn nữa công tác phối hợp giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý với các cơ quan có liên quan, các cơ sở hỗ trợ, trợ giúp, bảo vệ nạn nhân trẻ em và các cấp chính quyền cơ sở cũng như các đoàn thể xã hội, nhất là Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội người khuyết tật, Hội bảo trợ trẻ em Việt Nam,... trong hoạt động hỗ trợ và trợ giúp pháp lý cho trẻ em.
- Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho đội ngũ làm công tác hỗ trợ và trợ giúp pháp lý về chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng hỗ trợ và trợ giúp pháp lý, công tác phối hợp trong trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là trong những vụ việc tham gia tố tụng cho trẻ em, nhất là trẻ mồ côi bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán...
- Bảo đảm nguồn kinh phí và nhân lực phù hợp cho hoạt động trợ giúp pháp lý (trong đó có hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em) đáp ứng yêu cầu từ thực tiễn; tăng cường cơ sở vật chất đáp ứng nhu cầu của nhóm đối tượng đặc thù, trong đó có đối tượng là trẻ nhỏ, trẻ bị khuyết tật....
- Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, đặc biệt là kinh nghiệm trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em nhất là nhóm trẻ có hoàn cảnh đặc biệt.
- Đẩy mạnh việc sử dụng công nghệ thông tin trong quản lý tổ chức, hoạt động giúp pháp lý và vụ việc giúp pháp lý qua Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý, có kết nối, liên thông với các cơ sở dữ liệu chuyên ngành khác để bảo đảm khai thác kịp thời, chính xác các thông tin liên quan đến trẻ em.

2. Đề xuất, kiến nghị

- Đối với Chính phủ và các Bộ, ngành thuộc Chính phủ
+ Tiếp tục quan tâm chỉ đạo các Bộ, ngành, địa phương thực hiện nghiêm túc các chủ trương, chính sách, pháp luật về trẻ em; trong phạm vi nhiệm vụ quyền hạn được giao, tiến hành rà soát, nghiên cứu, hướng dẫn, kiểm tra, đôn đốc và đề xuất các biện pháp đồng bộ, thống nhất, phù hợp để bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em. Chẳng hạn như nghiên cứu về độ tuổi trẻ em, nhu cầu trợ giúp của nhóm trẻ có hoàn cảnh đặc biệt... cho phù hợp với thông lệ quốc tế và thực tiễn phát triển của đất nước.
+ Quan tâm, tạo điều kiện bảo đảm về nhân lực, kinh phí và phối hợp kịp thời trong hoạt động trợ giúp pháp lý; triển khai đồng bộ, hiệu quả các Chương trình, Đề án liên quan đến trẻ em.
- Đối với Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương  
+ Đề nghị Ủy ban nhân dân quan tâm chỉ đạo thực hiện các nhiệm vụ nêu tại Công văn số 1234/BTP-TGPL ngày 04/4/2023 của Bộ Tư pháp về việc hướng dẫn triển khai nội dung trợ giúp pháp lý tại Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 06/01/2023 của Chính phủ. 
+ Chỉ đạo cơ quan chuyên môn kịp thời thống kê, rà soát các văn bản, các chế độ, chính sách và các trường hợp trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt để tham mưu Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh chỉ đạo, tổ chức thực hiện hoặc xây dựng, ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể nhằm bảo đảm tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em, phù hợp với điều kiện của địa phương.
+ Chỉ đạo các cơ quan có liên quan phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý ở địa phương trong việc giải thích, thông tin, thông báo về các trường hợp liên quan đến trẻ em, nhất là trẻ bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán, trẻ vi phạm pháp luật trên địa bàn tỉnh để các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý kịp thời cử người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của trẻ em theo quy định của pháp luật.
+ Quan tâm, hỗ trợ về cơ chế, nguồn nhân lực, kinh phí, cơ sở vật chất, trang thiết bị làm việc phù hợp cho Sở Tư pháp, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các cơ quan hữu quan thực hiện tốt nhiệm vụ trợ giúp pháp lý, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em, để từ đó góp phần nâng cao chất lượng công tác bảo vệ trẻ em, nhất là một số địa phương miền múi, vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn.
- Đối với các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội
Tăng cường hơn nữa công tác phối hợp giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý với các cơ quan đoàn thể xã hội, nhất là Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội người khuyết tật, các hội về bảo vệ trẻ em như Hội bảo trợ trẻ em Việt Nam,... trong hoạt động hỗ trợ và trợ giúp pháp lý cho trẻ em.