Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho đối tượng yếu thế

Một số vấn đề cơ bản về trợ giúp pháp lý

Trợ giúp pháp lý (TGPL) là  việc cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được TGPL (Điều 2 Luật TGPL năm 2017), từ đó,  có thể hiểu TGPL là hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, giúp người được TGPL bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, nâng cao hiểu biết pháp luật, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật; góp phần vào việc phổ biến, giáo dục pháp luật, bảo vệ công lý, bảo đảm công bằng xã hội, phòng ngừa, hạn chế tranh chấp và vi phạm pháp luật. Do vậy, TGPL thường hướng đến những người yếu thế trong xã hội như: người có công với cách mạng; người thuộc hộ nghèo; trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế – xã hội đặc biệt khó khăn; người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi; người thuộc hộ cận nghèo; người khuyết tật, người cao tuổi, người nhiễm chất độc da cam…

Nguyên tắc hoạt động TGPL của các tổ chức, đoàn thể và cá nhân phải bảo đảm các nguyên tắc được quy định tại Điều 3 Luật TGPL năm 2017: nguyên tắc tuân thủ pháp luật và quy ắc nghề nghiệp TGPL”; nguyên tắc kịp thời, độc lập, trung thực, tôn trọng sự thật khách quan; nguyên tắc bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của người được TGPL; nguyên tắc không thu tiền, lợi ích vật chất hoặc lợi ích khác từ người được TGPL.

Theo đó, các lĩnh vực được TGPL bao gồm: pháp luật hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự; pháp luật dân sự, tố tụng dân sự và thi hành án dân sự; pháp luật hôn nhân gia đình và pháp luật về trẻ em; pháp luật hành chính, khiếu nại, tố cáo và tố tụng hành chính; pháp luật đất đai, nhà ở, môi trường và bảo vệ người tiêu dùng; pháp luật lao động, việc làm, bảo hiểm; pháp luật ưu đãi người có công với cách mạng và pháp luật về chính sách ưu đãi xã hội khác; các lĩnh vực pháp luật khác liên quan đến chương trình mục tiêu quốc gia xóa đói, giảm nghèo hoặc liên quan trực tiếp đến quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân.

Thực trạng hoạt động trợ giúp pháp lý cho đối tượng yếu thế tại Việt Nam

Một là, công tác truyền thông về TGPL.

Nhằm sớm đưa Luật TGPL năm 2017 đi vào cuộc sống, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp cho đối tượng thụ hưởng, công tác truyền thông về luật và các văn bản hướng dẫn thi hành đã được Bộ Tư pháp và các địa phương đẩy mạnh bằng nhiều hình thức, phù hợp với điều kiện thực tế của trung ương và địa phương. Bộ Tư pháp đã tổ chức nhiều Hội nghị tập huấn về Luật TGPL và các văn bản hướng dẫn thi hành; nhiều phóng sự, bài viết trên các phương tiện thông tin đại chúng, góp phần nâng cao nhận thức của xã hội, của các bộ, ngành và địa phương về lĩnh vực TGPL, bảo đảm cho người dân được tiếp cận, thụ hưởng dịch vụ TGPL miễn phí của Nhà nước.

Bên cạnh đó, Bộ Tư pháp đã xây dựng các tờ gấp giới thiệu về Luật TGPL năm 2017. Công tác truyền thông đã chú trọng giới thiệu nội dung mới về người được TGPL

Hai là, kết quả thực hiện vụ việc TGPL.

Thực hiện chính sách TGPL theo Luật TGPL cho đối tượng yếu thế, các trung tâm TGPL nhà nước đã có nhiều nỗ lực để cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí bằng các hình thức: tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng… qua đó, giúp cho đối tượng yếu thế giải quyết các vướng mắc pháp luật trong các lĩnh vực pháp luật: hình sự, dân sự, đất đai, hôn nhân – gia đình, hành chính, khiếu nại, tố cáo… Theo số liệu thống kê, từ năm 1997 đến tháng 6/2019, các trung tâm TGPL nhà nước các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương đã thực hiện TGPL được 2.232.836 vụ việc cho 2.297.531 lượt người được TGPL¹.

Thông qua việc thực hiện các vụ việc cụ thể đã giúp đối tượng yếu thế bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của mình, nâng cao hiểu biết và ý thức pháp luật, trên cơ sở đó để họ ứng xử phù hợp với pháp luật, tôn trọng và chấp hành pháp luật, góp phần bảo đảm công lý, thực hiện công bằng xã hội, giữ gìn trật tự an toàn xã hội, phòng ngừa vi phạm pháp luật. Qua công tác quản lý nhà nước chuyên ngành về chất lượng vụ việc TGPL, cho đến nay, chưa có vụ việc nào có khiếu nại, kiến nghị về chất lượng vụ việc và yêu cầu bồi thường thiệt hại.

Những rào cản trong việc thực hiện trợ giúp pháp lý cho đối tượng yếu thế

Đối tượng yếu thế ít được tiếp cận với các thông tin về TGPL nên nhiều người chưa biết về quyền được TGPL của mình. Điều này đã phần nào ảnh hưởng đến việc triển khai hoạt động, sự tiếp cận của người dân với dịch vụ TGPL miễn phí của Nhà nước.

Chất lượng nguồn nhân lực làm công tác TGPL phát triển chưa tương xứng với yêu cầu nhiệm vụ công tác TGPL trong tình hình mới; đội ngũ trợ giúp viên pháp lý phát triển chậm, một số địa phương còn thiếu ổn định, chưa có đủ số lượng trợ giúp viên pháp lý cần thiết; việc triển khai thực hiện TGPL cho đồng bào dân tộc thiểu số còn hạn chế do số lượng người thực hiện TGPL biết tiếng dân tộc còn ít nên cũng ảnh hưởng đến kết quả TGPL cho người dân do không kiểm soát được việc truyền đạt thông tin pháp luật.

Thực tế hiện nay, mạng lưới tổ chức thực hiện TGPL chưa phủ khắp các địa bàn tại cơ sở, mới chỉ có 63 trung tâm TGPL nhà nước trực thuộc sở Tư pháp được thành lập ở các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, 151 chi nhánh của trung tâm TGPL đặt tại các huyện hoặc liên huyện. Đến ngày 31/12/2018, mới có 166 tổ chức hành nghề luật sư tham gia TGPL (15 tổ chức ký hợp đồng với sở Tư pháp, 141 tổ chức đăng ký tham gia TGPL), 45 tổ chức tư vấn pháp luật tham gia TGPL (13 tổ chức ký hợp đồng với sở Tư pháp, 32 tổ chức đăng ký tham gia TGPL). Bên cạnh đó, số lượng người thực hiện TGPL còn ít hơn rất nhiều so với số người thuộc diện được TGPL. Cả nước có 638 trợ giúp viên pháp lý, 1.087 luật sư tham gia TGPL (chiếm 8,2% tổng số luật sư trong toàn quốc), 20.125 cộng tác viên, 102 tư vấn viên pháp luật tham gia thực hiện TGPL².

Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan, ban ngành trong quá trình thực hiện chính sách TGPL cho đối tượng yếu thế chưa đồng bộ. Công tác kiểm tra, giám sát việc triển khai thực hiện công tác dân tộc về TGPL còn hạn chế, chưa kịp thời để nắm bắt những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn để có những chính sách, giải pháp phù hợp và hiệu quả.

Chất lượng vụ việc TGPL mới chỉ tập trung ở hình thức TGPL cơ bản là tư vấn pháp luật và tham gia tố tụng. Ở một số địa phương, có tình trạng người thực hiện TGPL (nhất là luật sư mới hoặc luật sư già) chưa nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ việc, không tham gia đầy đủ vào các hoạt động tố tụng (gặp bị can, bị cáo; thu thập chứng cứ…) hoặc có trường hợp khi ra tòa thường chỉ đề nghị áp dụng các tình tiết giảm nhẹ nhưng không có lập luận hoặc chứng cứ cụ thể nên thiếu tính thuyết phục, làm ảnh hưởng đến uy tín của tổ chức TGPL cũng như chất lượng vụ việc TGPL và quyền, lợi ích hợp pháp của người được TGPL.

Những rào cản trên xuất phát từ những nguyên nhân sau:

Nguyên nhân khách quan: hiệu quả công tác truyền thông còn nhiều hạn chế. Chất lượng, hiệu quả chưa đồng đều. Thời lượng và chất lượng truyền thông trên các phương tiện thông tin đại chúng còn ít, chưa đáp ứng được yêu cầu, đặc điểm của từng nhóm dân cư, cũng như đặc thù của các vùng. Vì vậy, một bộ phận không nhỏ dân cư, đặc biệt là nhóm người nghèo, người dân tộc thiểu số chưa biết đến TGPL.

Do tâm lý truyền thống giải quyết các công việc theo thói quen và phong tục, tập quán, văn hóa vùng miền. Đây là một rào cản lớn đối với người dân khi có lợi ích bị xâm hại những không được tiếp cận với hoạt động TGPL.

Nguyên nhân chủ quan: vẫn còn tình trạng coi việc TGPL là nhiệm vụ của riêng ngành Tư pháp nên chưa có sự phối hợp hiệu quả giữa ngành Tư pháp với các ngành khác trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật, hướng dẫn người dân, dẫn đến hiệu quả của việc thực hiện chính sách TGPL chưa cao. Ngoài ra, cơ chế quản lý chất lượng hoạt động TGPL chưa có sự quan tâm đúng mức của các cấp ủy, chính quyền địa phương. Kết quá đánh giá còn mang tính chủ quan, áp đặt ý chí.

Một số giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện và triển khai có hiệu quả các văn bản về TGPL.

Để triển khai có hiệu quả các văn bản quy phạm pháp luật về TGPL, thời gian tới cần nghiên cứu xây dựng một số văn bản như: Quyết định của Thủ tướng Chính phủ về TGPL cho các đối tượng yếu thế cụ thể giai đoạn sau năm 2020; Quy tắc nghề nghiệp TGPL; cần thay thế Thông tư số 18/2013/TT-BTP ngày 28/8/2018 và Thông tư số  05/2017/TT-BTP ngày 20/4/2017 của Bộ Tư pháp hướng dẫn cách tính thời gian và thủ tục thanh toán chi phí thực hiện vụ việc TGPL… Bên cạnh đó, cần tổ chức triển khai các văn bản mới ban hành, tăng cường theo dõi, đánh giá tổng kết việc thực hiện các văn bản.

Thứ hai, tăng cường công tác thông tin, truyền thông về TGPL nói chung và quyền được TGPL của người dân nói riêng.

Đa dạng hóa các phương thức truyền thông về TGPL (qua báo, đài phát thanh, truyền hình, internet,…) phù hợp với từng đặc thù địa bàn, trình độ dân trí của người dân. Chẳng hạn như xây dựng video, kịch bản liên quan đến câu chuyện pháp luật; đối với các dân tộc có chữ viết thì biên soạn tài liệu bằng tiếng dân tộc, có sự phối hợp giữa tổ chức thực hiện TGPL với các cơ quan thông tin, đại chúng.

Thứ ba, nâng cao năng lực của đội ngũ những người thực hiện TGPL.

Căn cứ nhu cầu TGPL, mỗi tỉnh cần xác định rõ số lượng người thực hiện TGPL, nhất là trợ giúp viên pháp lý, luật sư ký hợp đồng thực hiện TGPL để trên cơ sở đó xây dựng quy hoạch, tuyển dụng viên chức nhằm tạo nguồn bổ nhiệm trợ giúp viên pháp lý hoặc đưa ra tiêu chí để ký hợp đồng với các luật sư; đồng thời, chủ động trong việc bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, kỹ năng thực hiện TGPL cho đội ngũ này. Cụ thể, cần xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng nâng cao chất lượng nguồn nhân lực làm công tác TGPL của địa phương hằng năm và dài hạn.

Thứ tư, tăng cường phối hợp với cơ quan có liên quan.

Tăng cường sự phối hợp giữa các tổ chức TGPL với các cơ quan có liên quan (cơ quan tố tụng, các cơ quan, ban ngành, đoàn thể, tổ chức chính trị – xã hội,…) để phát hiện và TGPL kịp thời cho các đối tượng yếu thế; các tổ chức thực hiện TGPL đã chủ động tiếp cận, xử lý các thông tin liên quan đến người được TGPL là người dân tộc thiểu số trên các phương tiện thông tin đại chúng để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Đồng thời, thiết lập mạng lưới tại cơ sở, các thiết chế có thể giúp người dân tiếp cận TGPL: UBND cấp xã; công chức tư pháp, hộ tịch; tổ hòa giải; già làng, trưởng bản, người có uy tín; cán bộ phụ nữ; công an xã; hội nông dân; hợp tác xã…

Thứ năm, tăng cường quản lý nhà nước về TGPL.

– Duy trì chế độ kiểm tra định kỳ và đột xuất về tổ chức và hoạt động của trung tâm và chi nhánh từ phía các cơ quan quản lý nhà nước để bảo đảm hoạt động TGPL được thực hiện theo đúng quy định của pháp luật, bảo đảm chất lượng hoạt động TGPL; kịp thời phát hiện, đấu tranh và xử lý kịp thời đối với các hành vi vi phạm pháp luật về TGPL.

– Làm tốt công tác khen thưởng, tôn vinh, nêu gương người tốt, việc tốt, điển hình hoặc có đóng góp tích cực cho hoạt động TGPL. Tăng cường vai trò giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận cũng như các cơ quan báo chí – truyền thông đối với tổ chức và hoạt động của trung tâm và chi nhánh mà trọng tâm là thực hiện pháp luật về TGPL.

– Tăng cường quản lý chất lượng, thực hiện đánh giá chất lượng vụ việc TGPL, huy động đội ngũ chuyên gia pháp luật, luật sư có nhiều kinh nghiệm tham gia đánh giá chất lượng vụ việc TGPL. Đồng thời, đề cao cơ chế lấy ý kiến các cơ quan liên quan, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc đánh giá chất lượng vụ việc TGPL nhằm từng bước nâng cao chất lượng của hoạt động TGPL và trách nhiệm của người thực hiện TGP.