Tiêu chí phân biệt Bộ luật và Luật theo hệ thống pháp luật Việt Nam

Về cơ bản, hai khái niệm Bộ luật và Luật là tương đương nhau và không có quá nhiều điểm khác biệt rõ nét nên còn gây nhiều tranh luận. Dựa vào đối tượng áp dụng, phạm vi điều chỉnh của Bộ luật và Luật do Quốc hội thông qua, được Chủ tịch nước ban hành, bài viết dưới đây sẽ đưa ra một số tiêu chí để phân biệt sự khác nhau giữa Bộ luật và Luật theo hệ thống pháp luật Việt Nam.

Hiện nay, có khá nhiều chiều hướng suy xét. Luật thường được đề cập đến với các nghĩa như là một ngành luật trong hệ thống pháp luật của Nhà nước, là một ngành khoa học pháp lý và là một môn học. Trong một số ngữ cảnh nhất định, Luật có thể hiểu là pháp luật nói chung. Ví dụ: Khoa học Luật, Đại học Luật, sinh viên Luật, tiến sĩ Luật, nghề Luật, Luật sư, Luật gia… Còn Bộ luật hay còn gọi là Đạo luật thường chỉ được hiểu theo một trường nghĩa, đó chính là một hình thức văn bản quy phạm pháp luật có mức độ hệ thống hoá cao nhất, bao gồm tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội trên một hoặc nhiều lĩnh vực khác nhau. Ví dụ: Bộ luật Hình sự, Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hàng hải, Bộ luật Lao động…

Như vậy, có thể thấy, thuật ngữ Luật có nghĩa rộng và bao trùm hơn so với thuật ngữ Bộ luật theo những chiều hướng phân tích khái niệm như trên.

Tuy nhiên, khái niệm Luật nếu được định nghĩa là một loại văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội ban hành, theo một trình tự thủ tuc nhất định, có hiệu lực pháp lý cao nhất, chỉ dưới Hiến pháp. Ví dụ: Luật Tổ chức Quốc hội; Luật Tổ chức Chính phủ,… Tất cả các văn bản pháp luật khác do các cơ quan Nhà nước khác ban hành đều là văn bản dưới Luật. Theo đó, nếu xét theo khía cạnh khái niệm, thì Bộ luật lại có phạm vi áp dụng và đối tượng điều chỉnh lớn hơn so với Luật.

Sự giống nhau giữa Bộ luật và Luật

Bộ luật và Luật đều là văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội thông qua để cụ thể hóa Hiến pháp nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội trong các lĩnh vực hoạt động của đời sống xã hội. Bộ luật và Luật đều có giá trị pháp lý cao, đều do Quốc hội thông qua và Chủ tịch nước ký quyết định ban hành (có giá trị pháp lý chỉ sau Hiến pháp) và có phạm vi tác động rộng lớn đến đông đảo các tầng lớp nhân dân. Vì vậy, khi xây dựng các văn bản dưới Luật đều phải dựa trên cơ sở các quy định thể hiện trong các văn bản. Bộ luật và Luật không được trái với các quy định đó.

Bộ luật và Luật đều được ban hành theo một trật tự hết sức chặt chẽ gồm 6 giai đoạn, đó là: (1) Lập chương trình xây dựng pháp luật; (2) Thành lập ban soạn thảo; (3) Soạn thảo; (4) Thẩm định; (5) Thông qua; (6) Công bố Văn bản quy phạm pháp luật.

Việc xây dựng và ban hành Bộ luật và Luật đều dựa vào những nguyên tắc chính, đó là: (1) Bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp và tính thống nhất của văn bản quy phạm pháp luật trong hệ thống pháp luật; (2) Tuân thủ thẩm quyền, hình thức, trình tự, thủ tục xây dựng, ban hành văn bản quy phạm pháp luật; (3) Bảo đảm tính công khai trong quá trình xây dựng, ban hành Văn bản quy phạm pháp luật trừ trường hợp Văn bản quy phạm pháp luật có nội dung thuộc bí mật nhà nước; (4) Bảo đảm tính minh bạch trong các quy định của Văn bản quy phạm pháp luật; (5) Bảo đảm tính khả thi của Văn bản quy phạm pháp luật; (6) Không làm cản trở việc thực hiện Điều ước Quốc tế mà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam là thành viên.

Sự khác nhau giữa Bộ luật và Luật

Trong Tiếng Anh, Bộ luật được gọi là “Code” mang nghĩa lớn, tổng quát. Thông thường, Bộ Luật có phạm vi điều chỉnh bao quát và rộng hơn so với một Luật cụ thể nào đó. Đối tượng điều chỉnh của Bộ luật là những lĩnh vực rất quan trọng với những nội dung bao hàm và liên quan nhiều lĩnh vực trong hoạt động đời sống xã hội. Bộ luật được dẫn chiếu và điều chỉnh các vấn đề mà nội dung của nó không được quy định ở những Luật chuyên ngành khác; điều chỉnh các dẫn chiếu Điều ước Quốc tế mà Việt Nam tham gia ký kết. Ví dụ, khi các tranh chấp trong mua bán thương mại không được hai bên thoả thuận (điều chỉnh mặc nhiên trong Luật Thương mại), Toà án sẽ viện dẫn Bộ luật Dân sự để giải quyết tranh chấp; hoặc tranh chấp chia tài sản khi nam nữ sống với nhau như vợ chồng (nhưng không đăng kí kết hôn), Toà án sẽ dựa vào vấn đề tranh chấp được quy định trong Bộ luật Dân sự,…

Bên cạnh đó, để ban hành một Bộ luật đòi hỏi tiêu tốn nhiều thời gian, công sức, tài chính và sự đóng góp, ý kiến của nhiều cơ quan, tố chức, cá nhân hơn ban hành một văn bản Luật; số lượng của Bộ luật ít hơn so với Luật.

Ngoài ra, các Bộ luật lớn còn chứa đựng những nguyên tắc chi phối các Luật chuyên ngành. Ví dụ, các quy định của Bộ luật Dân sự có thể được viện dẫn trong khi giải quyết các quan hệ pháp luật hôn nhân & gia đình, quan hệ pháp luật thương mại...

Luật trong tiếng Anh được gọi là “Law”. Luật là các nguyên tắc Nhà nước quy định, là những quy chuẩn đạo đức tôn giáo hoặc những khuôn phép tập quán địa phương dựa vào ý chí của giai cấp thống trị hoặc quyền lợi của các tầng lớp xã hội cho phép hoặc cấm đoán những hành vi liên quan đến các mối quan hệ giữa các cá nhân, giữa cá nhân với tổ chức, giữa các tổ chức với nhau, cũng như việc trừng phạt những cá nhân, tổ chức vi phạm hoặc làm trái các quy định mà Luật đã đặt ra. Theo đó, Luật là văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội thông qua, Chủ tịch nước ban hành, nhưng phạm vi điều chỉnh hẹp, chỉ điều chỉnh trong một lĩnh vực hoạt động, một ngành hoặc một giới. Ví dụ: Luật Đất đai, Luật Hôn nhân & Gia đình, Luật Thương mại, Luật Luật sư…. Số lượng văn bản Luật nhiều hơn Bộ luật và quá trình sửa đổi, bổ sung, thay thể được diễn ra thường xuyên và có tính biến động hơn so với Bộ luật.

Như vậy, có thể thấy, nhiều Luật sẽ cùng điều chỉnh một ngành luật. Luật chỉ điều chỉnh một phần của ngành luật trong khi đó Bộ luật điều chỉnh cả một ngành luật. 

Trên cơ sở các phân tích trên, có thể xác định một số tiêu chí để phân biệt giữa Bộ luật và Luật theo hệ thống văn bản pháp luật Việt Nam như sau:

(i) Bộ luật có phạm vi điều chỉnh bao quát và rộng hơn so với Luật;

(ii) Bộ luật được dẫn chiếu và điều chỉnh các vấn đề mà nội dung của nó không được quy định ở những Luật (chuyên ngành) khác;

(iii) Bộ luật điều chỉnh các dẫn chiếu Điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia ký kết.

Tuy nhiên, việc phân biệt giữa Bộ luật và Luật chỉ mang tính học thuật, trên cơ sở nghiên cứu. Theo quy định pháp luật, Bộ luật và Luật đều được gọi chung là Luật do Quốc hội, cơ quan lập pháp cao nhất của Việt Nam thông qua, được Chủ tịch nước ban hành, Bộ luật và Luật đều có giá trị pháp lý như nhau trong việc áp dụng pháp luật để điều chỉnh quan hệ xã hội được quy định trong Luật.